Во организација на премиерот Зоран Заев, денеска во Владата на Република Северна Македонија се одржа трибина на тема „Патот на независност“, која беше најавена како една од повеќе настани посветени на најважните историски, политички и општествени аспекти од развојот на нашата држава во трите децении од независноста.

На трибината која ја модерираше Зоран Иванов, кој како уредник во Радио Скопје во 1990 и 1991 година, целата своја професионална активност ја посвети на раѓањето на институционалните никулци на самостојноста на државата, учествуваа пратеници од првиот состав на Собранието и поранешни министри во владите.

Дебатата ја отвори премиерот Заев кој истакна дека дебатата има за цел преку сеќавања, опсервации, размислувања и рефлексии од денешен аспект да ги сумира научените лекции, исходите и искуствата од соочувањето со предизвиците во деновите кога се подготвуваше теренот и народот за референдумот за прогласување независност кој беше апсолутно очекуван.

Премиерот Заев рече дека оваа трибина се фокусира на референдумското изјаснување на граѓаните на 8 септември 1991 година на прашањето „Дали сте за суверена и самостојна држава Македонија со право да стапи во иден сојуз на суверени држави на Југославија“.

Претседателот на Владата потсети дека некои хроничари контроверзата во однос на референдумското прашање ја гледаа од аспект на посебната грижа за односите што ќе ги имаше тогашната Република Македонија со поранешните републики на Југославија и со остатокот од Југославија, наспроти внатрешните меѓуетнички односи, во кои најголемата заедница после македонската, албанската, тогаш инсистираше на референдумско прашање кое повеќе ќе ги дефинира внатрешните односи помеѓу заедниците во државата отколку односите со остатокот од Југославија.

„Мојата лична опсервација на овие контроверзи на референдумското прашање е дека во тој период најважни беа заложбите за мирно разрешување на сите комплексни прашања, кои беа врвен приоритет и на претседателот Глигоров кој беше свесен за пресудната улога на меѓуетничкиот соживот, како и зачувување на мирот во земјата. На една таква предострожност повикуваа и искуствата и настаните од сите поранешни југословенски републики кои прогласуваа независност и со тоа се соочија со воени дејствија кои однесоа многу жртви“, потенцираше премиерот Заев, и додаде дека е непроценливо богатство на сеќавањата на тие настани на учесниците во трибината.

Според редоследот на учеството на трибината, првиот претседател на повеќепартиското Собрание Стојан Андов евоцираше спомени со нагласка на седницата на Собранието кога беше донесена Декларацијата за сувереност на 25 јануари.

Тој истакна дека тој политички документ донесен со огромно мнозинство во Собранието беше првиот голем чекор кон прогласувањето на независноста на земјата.

Поранешниот министер за надворешни работи и министер за внатрешни работи Љубомир Фрчкоски истакна дека овие сеќавања и рефлексии на тие настани се архива од непроценливо значење.

Тој нагласи дека целиот период на подготовка и прогласувањето на независноста се историски процес и настани кои се неповторливи и без втора шанса и како такви беа спроведени со најголема одговорност за историскиот предизвик.

Фрчкоски потенцираше дека исклучително важно беше целиот тој процес да не заврши во национализам и во конфликти и дека инклузивноста на политичките елити на Албанците во земјата беше конструктивен фактор без оглед на разликите за некои важни прашања.

Одговорот на македонската политичка елита во тоа време беше голем и соодветен на предизвикот и во однос на меѓународното одобрување на прогласувањето на независноста токму заради фактот што таа беше остварена без конфликт, рече Фрчкоски.

Џевдет Хајредини, поранешен министер за финансии во првата експертска Влада ја потенцираше важноста на еманципацијата на тогашните политички елити кои се одважија да се ослободат од наследството на наследната политичка култура и страв од едноумието и нивната храброст да ја прифатат историската одговорност за прогласување независна држава.

Поранешниот пратеник и претседател на Влада, Љубчо Георгиевски поентираше со ставот според кој најзаслужен за независноста на Македонија е поранешниот претседател на Србија Слободан Милошевиќ и неговата политичка грубост.

Во тие моменти кога беше неизвесно како ќе реагираат ЈНА и Милошевиќ, рече Георгиевски, од денешна гледна точка пресудно беше единството околу идејата дека мора да се покрене процесот и да се оствари независност, без оглед на тогашните разлики како да се спроведе и успешно да се реализира таа цел.

Во своето обраќање на трибината Васил Тупурковски се задржа на кристализирањето на концептот на изградба на граѓанска држава според Уставот, наспроти националниот концепт, и дека околу ова прашање беа пропуштени можности да се постигне заеднички пристап со политичките партии на Албанците во периодот непосредно по прогласувањето на независноста.

Мухамед Халили, како пратеник во првиот состав на плуралното Собрание го истакна својот став дека за него историска вистина е дека првите парламентарни избори во фокусот ја немаа независноста на државата туку на унапредување на нејзините институции.

Сепак, клучен пресврт, рече Халили, беше распаѓањето на поранешниот сојуз на републики на Југославија што го постави прогласувањето на независност на тогашна Република Македонија како историска неизбежност.

Ѓулистана Маркоска во своето обраќање потенцираше дека заедништвото и единство на сите, на пратениците, на политичките партии и на граѓаните околу прогласувањето на независност е една од најголемите вредности на тој процес.

Насер Зибери, сегашен народен правобранител и поранешен пратеник истакна во периодот 1990-1991 тогашната партија ПДП имаше цврсто изграден став дека доколку се случи заминување на една од републиките на СФРЈ, Македонија треба да си оди исто така.

Поранешниот министер за надворешни работи Денко Малески евоцираше дека неговата задача беше волјата на народот изразена и низ декларациите за независност во Парламентот да ја спроведе на меѓународен план, а тој како министер, го презеде МНР без никакво примопредавање и како извршен орган на Владата во кој никој не беше оспособен ниту подготвуван да работи на признавањето на Македонија како самостојна држава на меѓународен план.

На првата конференцијата за Југославија со нашите ставови излеговме од сенката на СФРЈ, на Србија и на Милошевиќ, рече Малески и додаде дека потоа следуваше мислењето на комисијата на Бадинтер и признанието дека Република Македонија ги исполнува сите услови да биде прифатена и признаена како самостојна држава.

Во заклучните зборови на оваа трибина, премиерот Заев како домаќин на учесниците во дебатата, нагласи дека презентираните сеќавања и дискусии се значајни записи и хроника за едно време.

Тој посочи дека најважната лекција којашто можеме да ја извлечеме од годините кога конечно созреа и се спроведе одлуката за референдум за независност, е дека нашата земја, за разлика од тогашните други југословенски републики, својата независност ја стекна без воени дејствија, по мирен пат.

„Тој начин на мирољубив и конструктивен пристап во решавањето и на најсложените прашања и конфликти е нашата константа која стана маркантна карактеристика за нашата земја и која како вредност ја препозна и меѓународната заедница“, истакна премиерот Заев во завршното обраќање на трибината „Патот на независноста“.

Во продолжение на ова соопштение, ви го пренесуваме воведното обраќање, како и завршните зборови на премиерот Заев на оваа трибина на која учествуваа пратеници од првиот состав на Собранието, и поранешни министри во претходните влади:

„На почетокот сакам да ја изразам мојата благодарност за вашето учество на оваа дискусија со која ќе создадеме трајни записи за 30 годишнината од независноста на нашата земја.

Оваа година организираме повеќе настани посветени на најважните историски, политички и општествени аспекти од развојот на нашата држава во овие три децении.

Денешната дебата има за цел преку сеќавања, опсервации, размислувања и рефлексии од денешен аспект да ги сумира научените лекции, исходите и искуствата од соочувањето со предизвиците во деновите кога се подготвуваше теренот и народот за референдумот за прогласување независност кој беше апсолутно очекуван.

За мене е посебна привилегија што за оваа тема денеска се одзваа дел од директните актери кои во тој период, во 1990 и 1991 година зедоа учество во историски процеси кои судбински ги одредија идните настани.

Да не заборавиме дека тие години во нашата земја, се тесно поврзани со настаните на глобалната и регионалната политичка сцена од крајот на 80-тите, како на пример, падот на железната завеса и распадот на југословенската федерација.

Во такви околности сосема е очекувано настаните да бидат проследени со сериозни тенденции за турбулентен развој на процесите и настаните, па дури и со немири или оружени конфликти.

За среќа, нашата земја во тој период помина без оружени конфликти. Секако, сѐ уште жалиме за младите кои во тие години ги загубија животите во униформите на ЈНА. На територијата на нашата земја воените судири беа избегнати.

На референдумското изјаснување беше поставено прашање кое гласеше: „Дали сте за суверена и самостојна држава Македонија со право да стапи во иден сојуз на суверени држави на Југославија“. Референдумското прашање беше израз на политичките односи и израз на компромис помеѓу македонските политички партии во државата после долги и жолчни дебати, но не и со консензус помеѓу заедниците.

Некои хроничари контроверзата во однос на референдумското прашање ја гледаа од аспект на посебната грижа за односите што ќе ги имаше тогашната Република Македонија со поранешните републики на Југославија и со остатокот од Југославија, наспроти внатрешните меѓуетнички односи. Најголемата заедница после македонската, албанската, тогаш инсистираше на референдумско прашање кое повеќе ќе ги дефинира внатрешните односи помеѓу заедниците во државата отколку односите со остатокот од Југославија.

Референдумското прашање превираше и меѓу Македонците. Во поголем дел на национално обоените политички партии и кај граѓаните блиски до нив, во вториот дел од прашањето кој гласеше „... со право да стапи во иден сојуз на суверени држави на Југославија“ гледаа скриена стапица државата повторно да се врати во прегратките на нешто што ќе остане од Југославија.

Мојата лична опсервација на овие контроверзии на референдумското прашање е дека во тој период најважни беа заложбите за мирно разрешување на сите комплексни прашања, кои беа врвен приоритет и на претседателот Глигоров кој беше свесен за пресудната улога на меѓуетничкиот соживот, како и зачувување на мирот во земјата.

На една таква предострожност повикуваа и искуствата и настаните од сите поранешни југословенски републики кои прогласуваа независност и со тоа се соочија со воени дејствија кои однесоа многу жртви.

Јас тука ќе завршам затоа што на оваа наша дебата имаме луѓе сведоци на тие настани и политички предизвици и искушенија.

Непроценливо богатство е вашето сеќавање на тие настани, но уште повеќе и вашите опсервации од денешен аспект. Како изгледаат тие настани од денешна гледна точка.

Со задоволство ќе се препуштам на вашите дискусии.

Премиерот Заев како заклучок на крајот на настанот:

Навистина беше задоволство да се биде дел од оваа трибина, и јас уште еднаш ви благодарам што ја прифативте поканата.

Овие ваши сеќавања и дискусии се значајни записи. Хроника за едно време. Ќе имаме повеќе можности за различни аспекти на прогласувањето на независноста и на градењето на државата како самостојна во претходните 30 години.

Сметам дека се менуваат работите и политичката зрелост. Во 2017 година дури 75% од граѓаните беа против законот за јазиците, а за еден сериозен дел од граѓаните во 2018 година не беше прифатлив Договорот од Преспа, па сепак политичките елити што ги спроведоа победија на изборите. Мултиетничноста на нашата татковина може да се опише со алегоријата на Медлин Олбрајт која вели дека тие процеси се како возење велосипед. Во моментот кога ќе престанеме да ги вртиме педалите велосипедот ќе падне. Затоа ние мора да продолжиме да ги вртиме педалите кои го движат напред нашето мултиетничко општество.

Ако ми дозволите на крајот сакам да изнесам уште едно мое мислење поврзано со тие историски денови и одлуки.

Сметам дека најважната лекција којашто можеме да ја извлечеме од тогаш, од годините кога конечно созреа и се спроведе одлуката за референдум за независност, е дека нашата земја, за разлика од тогашните други југословенски републики, својата независност ја стекна без воени дејствија, по мирен пат.

Тој начин на мирољубив и конструктивен пристап во решавањето и на најсложените прашања и конфликти е нашата константа која стана маркантна карактеристика за нашата земја и која како вредност ја препозна и меѓународната заедница.

Тој пристап може да се прифати и како наша карактеристика затоа што секогаш ги даваше и ги дава најдобрите резултати.

Изградивме држава во мир.

Јас сум премиер на држава којашто вие ни ја оставивте во наследство. Ви благодарам и се радувам на нашите идни средби.“